نگاهی به کتیبه های تاریخی استان البرز

کتیبه، نوشتاری بر روی ماده بادوام است. فن و هنر ساخت آن را کتیبه نگاری گویند. به دیگر سخن، کتیبه اسمی عربی است که به مفهوم سنگ نوشته، کتابت، نوشته خطی، اهداییه، تقدیم نامه، نوشته ای بر بدنه کوه یا تخته سنگ، حاشیه دور سردر عمارت ها، دیوار مساجد، آرامگاه ها و بقعه ها، گوشه های پارچه ای همچون سفره، بیرق، جامه، جامه خانه کعبه، زرین پوش اسب، پوشش تکیه ها و اماکن متبرکه آمده است. در استان البرز تعدادی کتیبه های تاریخی متعلّق به دوره اسلامی به چشم می خورد که روایتگر دیرپایی فرهنگ کتابت در این استان است.

سنگ نوشته قاجاری گردنه عسلک

در جنوب غربی گردنه عسلک در نزدیکی روستای گراب از توابع شهرستان طالقان و در ارتفاع 3179 متری از سطح دریا، سنگ بزرگی به اندازه تقریبی اتاق 5/2 × 3 × 3 متر وجود دارد که نیمی از آن در عمق خاک و نیمی دیگر نمایان است. در بدنه شمالی سنگ یاد شده، کتیبه ای به ابعاد 100 سانتیمتر طول و 85 سانتیمتر عرض وجود دارد که مطالبی به زبان فارسی در چهار سطر به صورت برجسته در آن حک شده است. از این سنگ نوشته برمی آید که به هنگام حکومت ناصرالدین شاه قاجار فردی به نام امیر ایوب میردفتر دستور ایجاد نهری را صادر کرده که در سال 1285ق اجرا شده است. برخی بزرگسالان روستای گراب می گویند که این پروژه درصدد انتقال آب دو چشمه جوشیده از کوه یخچال به سمت کرج بود که با مخالفت و درگیری خونین اهالی طالقانی ناتمام مانده است. سنگ نوشته گردنه عسلک در 12 بهمن 1381 به شماره 7047 در فهرست آثار ملّی ایران به ثبت رسیده است.

سنگ نوشته صفوی امامزاده هارون

سنگ مرمرینی در داخل بقعه امامزاده هارون در روستای جوستان از توابع شهرستان طالقان بر روی دیوار نصب شده که فرمان دوّمین پادشاه سلسله صفوی یعنی شاه طهماسب اوّل فرزند ارشد شاه اسماعیل صفوی در آن حک شده است. این سنگ نوشته در ابعاد 33 × 90 سانتیمتر و به خط ثلث بسیار زیبا است. شاه صفوی در این کتیبه که به زبان فارسی است، مردم طالقان را به سبب عدم توانایی، از دادن مالیات معاف کرده است.

کتیبه سنگی امامزاده حسن

در ایوان شمالی بقعه امامزاده حسن در شهر کرج، کتیبه ای سنگی وجود دارد. در آن کتیبه،بنای امامزاده اواخر ربیع الاول سال 906ق و به فرمان ابوالمظفر شاه طهماسب صفوی ذکر شده است. قابل توجّه است که این تاریخ ذکر شده در کتاب «سرزمین قزوین» نوشته دکتر پرویز ورجاوند، نه با دوره سلطنت شاه طهماسب (930 - 984 ق) مقارن است نه با دوره صفویه (907 - 1135ق). شاید بتوان تاریخ 960ق را برای آن پذیرفت.

کتیبه چوبی امامزاده یحیی

بر روی مقبره امامزاده یحیی در روستای دوزعنبر از توابع شهرستان ساوجبلاغ، دو ضریح چوبی قرار داده شده است. ضریح قدیمی که داخل ضریح جدید قرار دارد، بسیار نفیس و دارای تاریخ 972ق است. طبق کتیبه ای که به خط ثلث زیبا در این ضریح کنده شده، بانی آن شاه طهماسب صفوی است. بقعه امامزاده یحیی در 8 خرداد 1380 به شماره 3893 در فهرست آثار ملّی ایران ثبت شده است.

سنگ نوشته قاجاری کاخ شهرستانک

این سنگ نوشته بزرگ کنار عمارت ییلاقی شهرستانک از توابع شهرستان کرج قرار دارد. این کاخ به دستور ناصرالدین شاه قاجار بین سال های 1295 تا 1298ق در کنار رودخانه ساخته شده است. در 16 شهریور 1376 کاخ شهرستانک به شماره 1925 در فهرست آثار ملّی ایران به ثبت رسیده است.

سنگ نوشته مرمرین بقعه معصوم زاده پیرغلام

در شمال شرقی روستای دِهدَر از توابع شهرستان طالقان، بقعه ای به نام معصوم زاده پیرغلام وجود دارد. بر نمای داخلی دیوار ضلع شرقی این بقعه، سنگ مزار مرمرینی نصب شده که روی آن صلوات بر پیامبر اعظم و اسامی ائمه معصومین علیهم السلام حک شده است. در واپسین سطر این کتیبه سنگی که ناخوانا است، تاریخ 1055 یا 1255 آمده است.

سنگ نوشته قاجاری حمام طالقان

در شمال شرقی بافت قدیمی شهر طالقان، حمامی متعلق به اواسط دوره قاجاریه وجود دارد. در سردر ورودی این حمام، کتیبه ای از سنگ مرمر سفید متعلق به سال 1262ق نصب شده که اطلاعاتی درباره سازندگان این اثر ارایه می کند. حمام قدیمی شهر طالقان در زمان حکومت محمدشاه قاجار و به دستور پاشاخان و به وسیله میرزا احمد ساخته شده است.

سنگ نوشته های امامزاده میرسید قاضی

در بقعه امامزاده میرسید قاضی واقع در روستای حسنجون از توابع شهرستان طالقان، دو سنگ نوشته مرمرین با خط ثلث بسیار زیبا وجود دارد که به ترتیب دارای سه و چهار سطر می باشند. نوشته این کتیبه سنگی متعلق به سال های 920 و 926ق و در معرفی صاحب بقعه است. در 12 بهمن 1381 این بقعه با شماره 7244 در فهرست آثار ملّی ایران به ثبت رسیده است.

سنگ نوشته صفوی امامزاده بی بی قزلر

نزدیکی روستای اغشت از توابع شهرستان ساوجبلاغ، بقعه امامزاده بی بی قزلر متعلق به دوره صفویه قرار دارد. در سال 1380ش به هنگام حفاری غیر قانونی در دیوار شمالی بقعه، سنگ نوشته ای از دل دیوار آشکار شد که همان شب به سرقت رفت. کارشناسان میراث فرهنگی می گویند این سنگ نوشته به احتمال زیاد دارای دستور حاکمان صفوی برای تخفیف مالیات یا وقف نامه یا سنگ مزار بوده است.

سنگ نوشته صفوی امامزادگان ام صغری و ام کبری

در ضلع شمالی میدان امام خمینی شهر اشتهارد، بقعه امامزادگان ام صغری و ام کبری قرار دارد. در دیوار شرقی ایوان مقابل رواق، قطعه سنگی مرمری قرار داشته که اشعاری درباره مرمت بقعه در سال 1089ق بر آن حک شده بود.  طول این سنگ نوشته یک متر و ده سانتیمتر و عرضش در حدود 35 سانتیمتر بوده است. همچنین اثر دیگری به اندازه 40 × 50 سانتیمتر در آن بقعه نصب شده بود که مربوط به قرن 11 هجری قمری و سنگ مزار خواجه ابومسلم (درگذشت 999ق) از بزرگان شیعه در منطقه اشتهارد بود. بقعه این امامزادگان در 23 فروردین 1346 با شماره 753 در فهرست آثار ملّی ایران به ثبت رسیده است.

کتیبه چوبی ضریح امامزاده عبدالقهار

بقعه امامزاده عبدالقهار در روستای ورده از توابع شهرستان ساوجبلاغ قرار دارد. ضریح چوبی قدیمی این امامزاده دارای کتیبه متعلق به دوره صفویه است که در سال 1342ش به سرقت رفته و پس از مدتی از ربایندگان پس گرفته شد. در کتیبه مورد اشاره با خطّی خوش به نام بانی آن یعنی «ابوالمظفر شاه طهماسب بهادرخان» اشاره شده است. بقعه امامزاده عبدالقهار در 5 دی 1375 با شماره 1791 در فهرست آثار ملّی ایران به ثبت رسیده است.

منابع: دانشنامه دانش­گستر (تک جلدی)، ص851؛ مجله نامه بهارستان، ضمیمه ش 2 (ویژه نامه کتیبه)، ص 33؛  ناصر پازوکی طرودی، آثار تاریخی طالقان، ص 69، 87، 202، 222؛ شماری از بقعه ها، مرقدها و مزارهای استان های تهران و البرز، ج 1، ص 172،276، 285، 301؛ج 2، ص 68، 114؛ محمّدحسن خان اعتمادالسلطنه، رسایل اعتمادالسلطنه، ص 112؛ سید محمدتقی میرابوالقاسمی، تاریخ و جعرافیای طالقان، ص 23؛ پرویز ورجاوند، سرزمین قزوین ص 70، 98، 102؛ محمّدمهدی فقیه بحرالعلوم، قیام یحیی بن زید، ص 388؛ فصلنامه وقف میراث جاویدان، سال 3، ش 3 و 4، ص 115؛ علی مقیم، عبدالله، عباس زاده، سیمای فرهنگ و طبیعت استان البرز، ص 195؛ ابوالقاسم حاتمی، آثار تاریخی ساوجبلاغ و نظرآباد، ص 41؛ فصلنامه اثر، ش 35، ص 305؛  محمّدجعفر سروقدی، بقاع متبرکه استان تهران، ص 131؛ محمد محمدی اشتهاردی، امامزادگان اشتهارد: به ضمیمه تاریخچه اشتهارد و زندگی علمای آن، صص 52 - 55.

- نشر نخست مقاله فوق در: حسین عسکری، «نگاهی به کتیبه های تاریخی استان البرز»، هفته نامه تریبون شهر، سال 2، ش 7، جهارشنبه 28 فروردین 1389، ص 3.

بخش اول مقاله فوق در هفته نامه تریبون شهر 

بخش دوم مقاله فوق در هفته نامه تریبون شهر